Հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության համակարգի գործադրման ժամանակակից առանձնահատկությունները և հիգիենիկ բնագավառի կադրային ներուժի զարգացման նախադրյալները

Վերջին 10-ամյակում եվրոպական տարածաշրջանի մի շարք երկրներում տեղի են ունեցել քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական ակնառու փոփոխություններ: Մի շարք երկրներում անկայուն տնտեսական իրավիճակը շարունակում է խորանալ շրջակա միջավայրի տասնամյակներ ձգվող բնափոխումներով, ինչն իր ազդեցությունն է թողնում մարդու առողջության վրա (WHO Europe`n Centre for Environment `nd He`lth)` ձևավորելով հանրային առողջության և առողջապահության գերակայությունները.  

• մայրության և մանկության պահպանության ծառայության հիգիենիկ և համաճարակաբանության ուղղվածությունը, 
• վարակիչ հիվանդությունների նկատմամբ հսկողությունը, 
• ենթակառուցվածքային փոփոխությունները հիգիենիկ (ճառագայթային, քիմիական և այլն) և համաճարակաբանական (մանրեաբանական) նշանակության աղետների պատրաստականության ուղղությամբ,   
• կադրերի պատրաստումը և կադրային ներուժի հզորացումը, 
• բնակչության բժշկա-հիգիենիկ կրթությունը (Loudon I., 1993; V`n der G``g J, T`n JP., 1996; K`roly L`, Greenwood PW `t `ll,  1998; Behrm`n JR, Hoddinott J., 2000; World dis`ster report, 2000; S`ltm`n R. B., 2001; Bh`rg`v` `., 2001; McKee M., V`lues, 2002;  Pronk, J., 2003; WHO, 2004; Isl`m MK, Gerdth`m U. G. , 2004): 

Տարածաշրջանի մի շարք զարգացող երկրներում պետական կառույցները շրջակա միջավայրի հիգիենայի հիմնախնդիրները լուծելու բավարար ռեսուրսներ և իրավասություններ չեն տնօրինում: Սակայն այս հիմնախնդիրները շուտափույթ լուծում են պահանջում և անհրաժեշտություն է առաջանում միջազգային, ազգային, տարածաշրջանային մակարդակներում վերանայել վերջինների լուծման միջոցները: Այս գործում նշանակալի մեխանիզմ է շրջակա միջավայրի հիգիենայի  ծառայությունների կազմակերպման, ինչպես նաև կադրային ռեֆորմները` կադրերի պատրաստման բարելավման և որակավորման բարձրացման ուղղությամբ` հանրային առողջության պահպանման ծրագրերի գործադրմամբ և հայեցակարգային մոտեցմամբ (Gunning-Schepers L. J., 2004; H`ines `, C`ssels `., 2004):  

Արդի պայմաններում, մի շարք երկրներում, որոնք  ելնելով շրջակա միջավայրի որակի հարցերից առնչվում են առողջության հետ կապված ռիսկի գնահատման հատուկ խնդիրների հետ, հատկապես` Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի, մեծ նշանակություն է ձեռք բերում հանրային առողջապահության արդիականացումը և զարգացումը, մասնավորապես` ծառայությունների ներդաշնակեցումը: (C`steren V., 2004): Դրանք առաջին հերթին վերաբերում են հուսալի և ծավալուն տեղեկատվական բազային և ժամանակակից մասնագիտական գիտելիքներին (Krzyz`nowski Sc.D, 1996): Նշված խնդիրների լուծումը հնարավոր է հանրային առողջապահության ծառայությունների միասնական տեղեկատվական ցանցի ստեղծման (Weinberg J. `t `ll, 1999), ինչպես նաև մասնագիտական հիմքեր ապահովող միասնական օրենսդրության գործադրման և երկրի օրենսդրությունը եվրոպականին մոտարկման պայմաններում /Կառավարում և օրենսդրություն, 2004; Օրենսդրական համապատասխանեցման մեթոդաբանություն, 2005թ.; Եվրոպական ընդհանուր օրենսդրություն, մաս 1, 2005թ.; Եվրոպական ընդհանուր օրենսդրություն, մաս 2, 2005թ.; Europe`n integr`tion: fin`ncing `nd structures, 2005/:   

Հանրային առողջության եվրոպական ընկերակցության նախագահ Գ. Թելնեսը (2004) նկատում է, որ նախկինում հանրային առողջությունը ասոցացվում էր համաճարակաբանության և վարակիչ հիվանդությունների դեմ պայքարի հետ: Հետևաբար վերջին միայն ժամանակաշրջանը հանրային առողջության և առողջապահության բնագավառում անցել է հիգիենայի և համաճարակաբանության ազդեցության ներքո (V`n Lerberghe W, De Brouwere V., 2001): Սակայն հանրային առողջության հիմնախնդիրները պահանջում են մշտական շարժընթաց դեպի առաջ, մշտական զարգացում, մշտական ներդաշնակություն` ժամանակի փոփոխվող պայմաններում (P`usew`ng E., 1999): Ինչը նախանշում է, որ այսպես կոչված “նոր հանրային առողջությունը” վաղը պետք է ներկայանա նաև որպես “մարդու շրջակա միջավայրի հիգիենա” (Tellnes G., 1996):  

Հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության գործառույթներ իրականացնող համակարգերի նշանակությունը տարբեր երկրներում կախված է պահանջարկի և հնարավորությունների բնույթից, հանրային առողջության գերակա խնդիրներից (WHO, 1990 ): Ինստիտուցիոնալ կառույցների մակարդակները, ուր իրականացվում են վերոհիշյալ համակարգի գործառույթները կախված են ազգային տարածաշրջանային) ծառայությունների առանձնահատկություններից (Fitzp`trick, M. &. Bonnefoy, X., 2000):

Ժամանակակից ընկալմամբ հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության ծառայությունները ստեղծվել են Արևմտյան Եվրոպայում 18-19-րդ դարերում ծավալված արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակ սանիտարական հսկողության և հանրային առողջության բարելավման շարժման շրջանակներում: Աճող ուրբանիզացիան, մարդու գործունեությունը, քաղաքային բնակավայրերի ցածր ստանդարտները` զուգակցված աշխատանքի անթույլատրելի պայմանների հետ և այլն, առաջ բերեցին մի միջավայր, ուր բնակչության շրջանում տարածված էին հիվանդություններ և, իհարկե, մահ (US Enviroment`l Protection `gency, 1989; N`tion`l Rese`rch Council, 1989): Շրջակա միջավայրի պայմանների և հիվանդությունների ծագման միջև կապի բացահայտման գործընթացում էլ ձևավորվեցին հանրային առողջության պահպանման և համապատասխան ծառայությունների ստեղծման շարժումները (R. Jonson 1983; Crouch E `nd Wilson R, 1982):  

Ներկայումս եվրոպական տարածաշրջանի բնակչությունն ապրում է շրջակա միջավայրի տարակերպ պայմաններում, հետևաբար խիստ տարբեր են նաև դրանք բարեփոխելու բնակչության ձգտումները: Վերոհիշյալից բխում է, որ շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների (որոշ երկրներում այսպես են անվանվում հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության ծառայությունները) կարևոր նպատակներից մեկն էլ առաջադրված և լուծվող խնդիրների շրջանակներում, տեղական, ազգային և միջազգային մակարդակներում, շրջակա միջավայրի բարելավման ուղղությամբ բնակչության ջանքերին աջակցելը և դրանք զարգացնելն է (WHO, 1995):  

1980-ական թվականների սկզբին ԱՀԿ-ի եվրոպական տարածաշրջանի երկրները ընդունեցին առողջություն բոլորի համար ռազմավարությունը, հիմնված

• ա) ապրելակերպի և առողջության,
• բ) շրջակա միջավայրի և առողջացման,
• գ) վերապրոֆիլավորված առողջապահական համակարգերի և
• դ) ռեֆորմների անցկացման համար աջակցության  մոբիլիզացիայի վրա (WHO, 1985):

Վերջինումս շարադրված են առողջության և բոլոր երկրների համար դրա պահպանության բնագավառում մի շարք խնդիրներ, որոնցից մի քանիսն առնչվում են շրջակա միջավայրի հիգիենայի պայմաններին և այս ոլորտում կառավարման հարցերին (WHO, 1993): Այս ուղղությամբ 1984 թ. երկրները հաստատեցին 38 տարածաշրջանային խնդիր, որոնք լրացվեցին և փոփոխվեցին 1993 թ.: Շրջակա միջավայրի հիգիենային անմիջականորեն առնչվող խնդիրներից են.

• ա) դժբախտ դեպքեր (վթարներ),
• բ) շրջակա միջավայրի հիգիենայի քաղաքականություն,
• գ) շրջակա միջավայրի հիգիենայի կառավարում,
• դ) ջրի որակ,
• ե) օդի որակ,
• զ) սննդի որակ և անվտանգություն,
• է) թափոնների կառավարում և հողի աղտոտում,
• ը) մարդու և շրջակա միջավայրի էկոլոգիա,
• թ) աշխատանքի հիգիենա,
• ժ) գիտական հետազոտություններ և զարգացում:

Նշված ռազմավարությունը վերանայվեց 2005թ-ին: (ВОЗ, 2005):  

Հիմք ընդունելով 1987 թ. անվանվող ՄԱԿ-ի Համաշխարհային հանձնախմբի ՙՄեր ընդհանուր ապագան՚ շրջակա միջավայրի և զարգացման հաշվետվությունը ` 1989թ.-ին ԱՀԿ-ի եվրոպական տարածաշրջանային բյուրոն կազմակերպեց շրջակա միջավայրի և առողջության պահպանման 1-ին եվրոպական գիտաժողովը, որում ընդունվեց շրջակա միջավայրի և առողջության պահպանման եվրոպական խարտիան (WHO, 1990): Ուր շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների խնդիրները ձևավորվեցին տեղային, ռեգիոնալ, ազգային և միջազգային մակարդակների համար: Խարտիայում, ի հաշվելումն վերոհիշյալ խնդիրների, նշված են նաև հետևյալները. շրջակա միջավայրի վրա գլոբալ բացասական ազդեցություն, ուրբանիզացված միջավայրի պլանավորում, շրջակա միջավայրի և մարդու առողջության վրա տրանսպորտի և գյուղատնտեսության բնագավառում տարբեր էներգիայի  աղբյուրների, տնտեսական գործունեության բացասական ազդեցություն, կայուն և քրոնիկ ազդեցության քիմիական նյութեր, վտանգավոր թափոններ, կենսատեխնոլոգիաներ, արտակարգ իրավիճակներում գործողությունների պլանավորում: 

ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի և զարգացման Ռիո-դե-Ժանեյրոյի 1992 թ. գիտաժողովում, որի աշխատանքների համար ԱՀԿ-ն ներկայացրեց հաշվետվություն` շրջակա միջավայրի և զարգացման հետ կապված մեր մոլորակի բնակչության առողջության տեսության ընդգրկմամբ: Գիտաժողովն ընդունեց ՙԾրագիր-21՚-ը, որը կարևորում էր հասարակության կայուն զարգացման անհրաժեշտությունը (WHO, 1992): Այստեղ ամրագրված դրույթները հիմք հանդիսացան շրջակա միջավայրի հիգիենայի հիմնախնդիրների դիտարկման միջոցների և ուղիների ձևավորման համար (WHO, 1993): 1993 թ-ին, Ռիոյի գիտաժողովի արդյունքների հիման վրա, ԱՀԿ-ն ընդունեց շրջակա միջավայրի և առողջության պահպանման նոր գլոբալ ռազմավարություն: 

Շրջակա միջավայրի գործողությունների եվրոպական պլանում, որը հավանության է արժանացել Հելսինկիում` շրջակա միջավայրի և առողջության պահպանության 2-րդ եվրոպական գիտաժողովի ժամանակ, 1994 թ.-ին, ամրագրվեց, որ համապատասխան ծառայությունների զարգացումը հենակետային է այս ոլորտում արդյունավետ քաղաքականության մշակման համար (WHO, 1995; WHO, 1993; WHO, 1994): Նշված փաստաթղթում վերը թվարկված գործողություններին հավելվեցին նաև հետևյալները. իոնացնող և ոչ իոնացնող ճառագայթում, տարերային աղետներ, արտադրական և ռադիացիոն վթարներ, արդյունաբերություն, տուրիզմ, հանրության մասնակցություն: Փաստաթղթում նշված խոշոր հիմնախնդիրները վերաբերվում են հիգիենայի ծառայությունների աջակցության և ամրապնդման, ինչպես նաև համապատասխան մասնագետների պատրաստմանը, ովքեր ի զորու են ղեկավարել ծրագիրը (պլանը) և աջակցել դրա իրագործմանը: Շրջակա միջավայրի հիֆգիենայի հարցերը հետագայում զարգացվեցին ու խորացվեցին Լոնդոնյան (1999թ.) և Բուդապեշտյան (2004թ.) դեկլարացիաներում: Հատկանշական են Բուդապեշտյան դեկլարացիայի, Հարավ-արևելյան Եվրոպայի և ԱՊՀ երկրների համար օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ ռեֆորմների խթանումը, երկրների ներուժի ամրապնդումը և շրջակա միջավայրի վնասակար և վտանգավոր գործոնների ազդեցության ենթարկվածության ինչպես նաև եվրոտարածաշրջանի բոլոր երկրներում, և դրանց` մարդկանց առողջության վրա ազդեցության մակարդակի արդյունավետ նվազեցումը ամրագրող դրույթները: Վերջինս շեշտադրում է հիգիենիկ և համաճարակաբանական  ծառայությունների ներուժի ուժեղացումը և ռեֆորմները և հանրային առողջության համակարգի ստեղծումը այդ երկրներում (Декларация EUR/04/5046267/6, Четвертая конференция на уровне министров по окружающей среде и охране здоровья, Будапешт, Венгрия, 2004 г.):

ԱՀԿ եվրոպական տարածաշրջանային բյուրոն  տարածաշրջանում շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների վերաբերյալ ծրագրերի իրականացման գործընթացում կազմել է 2 փաստաթուղթ` ա) շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունները - 90-ական թթ. եվրոպական փորձի տեսություն, բ) Եվրոպայում շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների զարգացում` քաղաքականության ընտրության: Այս փաստաթղթերում վերլուծվում են եվրատարածաշրջանի պետություններում շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների վիճակը և նրանց զարգացման քաղաքականության ընտրությունը:

Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունները դրանք մոնիթորինգի և հսկողության միջոցով շրջակա միջավայրի հիգիենայի ոլորտում քաղաքականության ձևավորման և իրականացման կառույցներ են: Ի վերջո կարևոր է, թե տվյալ երկիրը շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների ինչպիսի կառուցվածք ունի: Դրանք տարբեր երկրներում տարբեր են, սակայն դրանց ձևավորման սկզբունքները պետք է լինեն նույնը. սոցիալական ճշմարտություն, հանրության մասնակցություն, դեմոկրատական սկզբունքներ, միջազգային համագործակցություն, աջակցություն շրջակա միջավայրի հիգիենային (պրոպագանդա, լուսավորում, լոբինգ), սուբսիդարություն, կայուն զարգացում, նախազգուշացման և ծրագրավորման սկզբունք:

Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների ձևավորման նպատակով ԱՀԿ-ի եվրոպական տարածաշրջանային գրասենյակը հրապարակել է նշված ծառայությունների նպատակները. շրջակա միջավայրի բարելավում և պաշտպանություն` մարդու առողջության և ամրապնդման նպատակով: 

ԱՀԿ-ն ձևավորել է նաև շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների գործառույթները. ռիսկի գնահատում, ռիսկի գործոնների հաշվառում և կանոնակարգում, հաղորդում ռիսկի մասին, միջոլորտային խորհրդակցություններ և համագործակցություն, կրթություն և որակավորման բարցրացում, գիտական հետազոտություններ: 

Այժմ փորձենք քննարկել մի քանի երկրների հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության (հանրային առողջապահության) համակարգերի գործադրման առանձնահատկությունները և այդ երկրներում հանրային առողջության և շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների կազմակերպական ձևերը:  

Հանրային առողջությանն առնչվող կամ ԱՊՀ երկրներում ավելի կիրառելի սանիտարական օրենսդրության առկայությունը հիգիենիկ-հակահամաճարակային հասկողության համակարգի գործադրման կարևոր պայման է: Արևմտյան Եվրոպայի երկրները, մասնավորապես` Անգլիան և Ֆրանսիան արդեն մեկ հազարամյակ է տնօրինում են այս օրենքները: ԱՊՀ-երկրներից ոմանք դեռ նոր են ցանկանում ձևավորել դրանք (Decision No 2/19/98/EC, 1998; Закон Российской Федерации о санитарно-эпидемиологическом благополучии населения, 1991): Անգամ օրենքի և օրենսդրության առկայության պայմաններում «հանրային առողջություն», «շրջակա միջավայրի

հիգիենա» հասկացությունները, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պաշտպանության և սանիտարահամաճարակային ծառայության կառուցվածքային և գործառնական ձևերի ամբողջությունը տարբեր է:  

Արևմտյան Եվրոպայում նշված ծառայությունների գործառույթները ներառված են մեկ համակարգում, իսկ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրներում դրանք առանձին կառույցներ են (հանրային առողջության ինստիտուտներ)` չնայած սերտ համագործակցությանը: 

Լիտվիայում – շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների կառավարման պետական համակարգը ևս ռեֆորմի է ենթակա: Երկրում 52 տարածքային հիգիենայի կենտրոն է գործում, որոնք կաչված են լուծելու հիգիենային առնչվող բազմաթիվ խնդիրներ: Ներկայումս տարածքային կենտրոնները կրճատելու միտում կա, նպատակը` պարզեցնել համակարգը, այն դարձնել հեշտ կառավարելի և հեշտացնել ռեսուրսների օգտագործումը, մասնավորապես խոսքը վերաբերվում է լաբորատորիաներին և տեղեկատվական համակարգին (Л.Калетинас, 2002 г.):    

Հունգարիայում Հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության բնագավառում առողջապահության նախարարությունը գործում է հանրային առողջապահության 19 ինստիտուտների միջոցով` Հանրային առողջապահության ազգային կենտրոնի գլխավոր բժշկի համակարգմամբ: Նման կառույցներ կան Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի մի շարք երկրներում (հիգիենայի և համաճարակաբանության կենտրոններ), որոնք համազոր են հանրային առողջապահության տեսչություններին: Հիգիենիկ ոլորտին առնչվող հարցերը պարզաբանվում են շրջակա միջավայրի օբյեկտների ընտրանքային հետազոտությունների միջոցով: Այս կենտրոնները չեն լուծում շրջակա միջավայրի հիմնախնդիրները, դրանք լուծվում են Շրջակա միջավայրի նախարարությունների վերահսկողության տակ գտնվող տարածաշրջանային տեսչությունների միջոցով (Kert`i, P, 1993):   

Ալբանիայում շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառում հիմնական պատասխանատվությունը մինչև 1994թ. կրում էին առողջապահության և շրջակա միջավայրի նախարարությունները: Ներկայումս բուն շրջակա միջավայրի հարցերով զբաղվում է շրջակա միջավարի պահպանման և պաշտպանության կոմիտեն: Իսկ շրջակա միջավայրի հիգիենայի հարցերով` հանրային առողջապահության գլխավոր վարչությունը` հիգիենայի և համաճարակաբանության բնագավառում գլխավոր տեսուչի ղեկավարությամբ: Այս երկու կառույցների զուգակցված աշխատանքի արդյունքում` տեղական մարմինների մասնակցությամբ լուծվում են շրջակա միջավայրի հիգիենայի հիմնախնդիրներն այս երկրում (M`c`rthur, I. & Bonnefoy, X., 2000):   

Մինչև 1991թ. Ռուսաստանի Դաշնության սանիտարա-համաճարակային ծառայությունը կառուցվածքով և իրականացվող գործառույթներով չէր տարբերվում նախկին ԽՍՀՄ այլ երկրների ծառայություններից (ԼջՎպՐՏՉ ծ. Ղ., 1999; Онищенко Г.Г., 2000): 90-ական թվականների սկզբին երկրում տեղի ունեցած քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական արմատական վերափոխումները խթանեցին ընդհանուր առողջապահության համակարգում սանիտարահամաճարակային ծառայության տեղի օրենսդրական ամրապնդման զարգացումը (Онищенко Г. Г., Монисов А. А. и др., 1999): 

1991թ. առաջին անգամ օրենսդրական մակարդակով, ընդունելով «Բնակչության սանիտարահամաճարակաբանական բարեկեցության մասին» օրենքը (Закон Российской Федерации о санитарно-эпидемиологическом благополучии населения, 1991), ներդրվեց հանրային հարաբերությունների կանոնակարգումը նշված ոլորտում: Համաձայն այս օրենքի ծառայությունը դուրս  բերվեց ՌԴ առողջապահության նախարարության ենթակայությունից և տեղափոխվեց կենտրոնացված մակարդակ` սանիտարահամաճարակային հսկողության պետական կոմիտեի գլխավորությամբ: Վերջինիս ֆինանսավորումը կատարվում էր դաշնային բյուջեից (ըպսÿպՉ ժ.ծ., 1996): Հիշյալ կոմիտեի ղեկավարը կառավարության անդամ էր: Սանիտարահամաճարակային ծառայության համակարգի մեջ ընդգրկված է 2237 հիմնարկ, որոնցում զբաղված է 145700 մարդ: Համակարգը կենտրոնացված է և ֆինանսավորվում է դաշնային բյուջեից: 

Սրա հետ մեկտեղ, վերջին տարիների տնտեսական և սոցիալական ոլորտի փոփոխությունները  պահանջեցին վերոհիշյալ ոլորտում մի շարք հարցերի վերանայում` ենթաօրենսդրական ակտերի ընդունմամբ (Онищенко Г. Г., Беляев Е. Н. и др  2001; Постановление Правительства РФ N 554 от 24.07.2000 г.):  

Վերոհիշյալ օրենքը /փոփոխություն 1999թ./ սոցիալ-հիգիենիկ մոնիթորինգը որոշեց որպես «բնակչության առողջության և շրջակա միջավայրի վիճակի ուսումնասիրության, դրանց վերլուծության, գնահատման և կանխատեսման, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի գործոնների` բնակչության առողջության վրա  ազդեցության պատճառահետևանքային կապի որոշման պետական համակարգ»: 

Սկսած 2004 թ-ից ծառայությունը գլոբալ ռեֆորմի փուլում է: Ստեղծվում են դաշնային ծառայություններ` համակարգը վերածվում է սպառողների շահերի պաշտպանության և մարդու բարեկեցության ոլորտում վերահսկողության դաշնային ծառայության: Վերջինս դաշնային գործադիր մարմին է, որը ենթարկվում է առողջապահության և սոցիալական զարգացման նախարարությանը: ՌԴ-ում ներդրվել է նաև հասարակական և մասնավոր կառուցների ապահովագրման համակարգ` հիգիենիկ և համաճարակային կարգի հիմնախնդիրների վերաբերյալ` որպես շրջակա միջավայրին բնորոշ ռիսկի գործոնների կառավարման լրացուցիչ ձև (Положение о Федеральной службе по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека, 2004г.):   

Միացյալ Թագավորությունում  բնակչության հիգիենիկ-համաճարակային  անվտանգության հարցերը կանոնակարգում է Առողջապահության գործակալությունը, որը հիմնվել է 2003թ.: Այն հատուկ ուշադրություն է դարձնում վարակիչ հիվանդությունների, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի քիմիական և ճառագայթային բնույթի ռիսկի գործոնների վրա: Գործակալությունը կառուցված է նախկինում գործող վեց մարմինների հիմքի վրա, որոնք իրենց աշխատանքն իրականացնում են առողջապահական նպատակներով` մանրէաբանության, վարակիչ հիվանդությունների դեմ պայքարի, քիմիական վթարների, թունավորումների վերաբերյալ լաբորատոր տեստավորման բնագավառում (Департамент здравоохранения, Великобритания, 1991):  

Առողջապահության գործակալությունը ծառայություններ և խորհրդատվություններ է մատուցում մասնագետներին, ինչպես նաև ապահովում է ծրագրերի իրականացումը և համագործակցում է այլ կառույցների հետ և համակարգում է աշխատանքները տեղական, տարածաշրջանային և ազգային մակարդակներում: Գործակալությունն ունի վեց բաժին` տեղական և տարածաշրջանային, ազգային համաճարակաբանական հսկողություն և պայքար վարակիչ հիվանդությունների դեմ, տեղեկատու (ռեֆերենս լաբորատորիաներ), արտակարգ իրավիճակներում միջոցառումների, քիմիական և ճառագայթային վտանգավորության: Առողջապահության գործակալության ստեղծումը նախանշում է առկա փորձի և կադրերի իրացում, շահագրգիռ կառուցների հետ ստանդարտների համաձայնեցում, որոշումների կայացում: Առողջապահության գործակալությունը ֆինանսավորվում է պետական բյուջեից` ունենալով նաև եկամուտներ շուկայական գործունեությունից (Департамент здравоохранения, Великобритания, 1991; Департамент окружающей среды, Великобритания, 1997): 

Միացյալ թագավորությունում ծրագրվում է նաև շրջակա միջավայրի գործակալության ստեղծում, որը պետք է լինի ոչ նախարարական պետական կառույց: Այն կներառի նախկին շրջակա միջավայրի դեպարտամենտի, տեղական գործակալությունների և հիմնարկությունների գործառույթները մեկ համակարգում (M`c`rthur, I. & Bonnefoy, X., 2000): Ծառայությունը ենթակա է աուդիտորական հսկողության` աուդիտորական հանձնախմբի կողմից: Սա հատկապես կարևորվում է տեղական իշխանությունների` շրջակա միջավայրի հիգիենայի ուղղությամբ աշխատանքների գնահատման համար (`udit Commission. Environment`l he`lth `udit guide, 1991; `udit Commission. Tow`rds ` he`lthier environment: m`n`ging environment`l he`lth services, 1991; `udit Commission. Citizen’s Ch`rter indic`tors, 1992; `udit Commission. Re`d `ll `bout it,1993; `udit Commission. St`ying on course, 1993; `udit Commission. The public`tion of inform`tion (st`nd`rds of perform`nce), 1993; `udit Commission. `uditing loc`l services, 1994; `udit Commission. How is your council performing? 1994; `udit Commission. W`tching their figures,1994;  Evidence b`se for the imp`ct of HIV upon he`lth systems, 2003.):  

Ֆրանսիայում, սկսած 2002թ-ից, գործում է էկոլոգիական անվտանգության գործակալություն (`FSSE), որի  գործառույթը շրջակա միջավայրի հետ կապված բժշկա-սանիտարական վտանգավորության գնահատման անցկացումն է և արդյունքների ներկայացումը տեխնիկական ծառայությունների մասնագետներին և կառավարությանը` քաղաքական որոշումներ կայացնելու համար (Муассонье, Ж-Л. Потелон, 2000): Էկոլոգիական անվտանգության գործակալությունը կարող է նաև ներկայանալ էկոլոգիական ռիսկների հետ կապված առողջության պահպանման հատուկ միջոցառումներին առնչվող, շահագրգիռ մարմիններին ուղղված, առաջարկներով: Գործակալությունը տարածում է տեղեկատվություն, իրականացնում է ուսուցում, պայմանագրեր է կնքում, ինչպես նաև խորհրդատվություն է կատարում էկոլոգիական ռիսկների հսկողության և մոնիթորինգի հարցերով: Գործակալությունն ունի երկակի ենթակայություն` առողջապահության և սոցիալական պաշտպանվածության, ինչպես նաև էկոլոգիայի և կայուն զարգացման նախարարություններին (А.Вигуру, Ц.Тиллье, 2001): Այն իրականացնում է սահմանազատումներ ռիսկի գնահատման և ռիսկի կառավարման գործընթացում: Գործակալության ղեկավար մարմինները կազմված են կառավարողների խորհրդից` 27 անդամ, առողջապահության և սոցիալական պաշտպանվածության, էկոլոգիայի և կայուն զարգացման նախարարություններից, 13 ներկայացուցիչ այլ նախարարություններից և 13 անդամ հիմնական շահագրգիռ կողմերից, նաև մասնագետներ, քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներ, գիտական խորհրդից` 18 անդամ, ովքեր նշանակվում են առողջապահության, սոցիալական պաշտպանվածության և էկոլոգիայի և կայուն զարգացման նախարարությունների կողմից և փորձագետների խորհրդատվական խորհրդից, որին անդամակցում են անկախ փորձագետներ, որոնք `FSSE-ի մշտական աշխատողներ չեն և ընտրվում են գիտական խորհրդի կողմից (Ж. Дюшмен, 2000г.): Այսպես` յուրաքանչյուր տարի `FSSE-ում գործում են քիմիական նյութերի, մթնոլորտային օդի, ֆիզիկական ռիսկների (իոնացնող և ոչ իոնացնող ճառագայթում, աղմուկ)  փորձագետների խորհրդատվական կոմիտեներ: Ստեղծվում են լրացուցիչ փորձագիտական կոմիտեներ ջրամատակարարման և վարակված հողի առնչությամբ: `FSSE-ն ունի մեկ այլ գործառույթ ևս` իրականացնում է 1995թ.-ին մի շարք նախարարությունների կողմից հիմնավորված էկոլոգիական ծրագիր, որի շրջանակներում տարեկան ֆինանսավորվում է շուրջ 20 հետազոտական նախագիծ (Bouvier Colle MH, V`rnoux N, Costes P, H`tton F., 1991; Задачи системы здравоохранения СНГ, 2004):   

Առողջապահությունը մարդկային ներուժից  կախված գործունեության բնագավառ է: Համակարգի բյուջեի մոտ 60-80%-ը ծախսվում է մասնագետների վարձատրության վրա (1, 2): 

Աշխարհում հաշվվում է շուրջ 100 միլիոն բժշկական աշխատող, դրան ավելացրած նաև  24 միլիոն բժիշկներ, բուժքույրեր և շրջակա միջավայրի հիգիենայի ոլորտում ընդգրկված բուժաշխատողներ, որոնք այս կամ այն պատճառով, այդ թվում` կոնկրետ երկրի կադրերի կառավարման իրավիճակից ելնելով` դուրս են մնում հաշվառումից (Hum`n Resources for He`lth, 2003): Ըստ Ա.Պ. Հայրիյանի (1998թ.) Հայաստանը պատկանում է բժշկական կադրերով բարձր ապահովվածությամբ երկրների թվին, սանիտարահամաճարակային ծառայության ոլորտում գործող 53 հիգիենիկ-համաճարակային հսկողության կենտրոններում աշխատում են շուրջ 700 մասնագետ-բժիշկ:  

Առողջապահության բնագավառում գործունեության արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ է կառավարել մարդկային ռեսուրսները: 

Մարդկային ռեսուրսների կառավարման զարգացումն ընդհանուր ռազմավարական կառավարման հետ բերում է առողջապահական համակարգի լավ կառավարման (3, 4): Վերջինս շարունակական գործընթաց է: Սակայն շատ կարևոր է առողջապահության անցումային ժամանակաշրջանում կամ ռեֆորմի պայմաններում կադրերի կառավարման առանձնահատկությունները: Դրանցից առաջինը աշխատակազմի պահպանումն է: Այն նպատակաուղղված է աշխատակազմի ամրապնդմանը և աշխատուժի հոսունության առավելագույն կարգավորմանը (Մ. Կիրակոսյան, 2001թ):  

Մարդկային ռեսուրսների կառավարման գործում կարևոր տեղ է զբաղեցնում պլանավորումը, որի իրականացման համար նախապայմաններն են`

• ա) կադրերով անհամաչափ հագեցվածությունը առողջապահական կազմակերպություններում,
• բ) բուժաշխատողների անբավար մասնագիտական կրթությունը,
• գ) աշխատուժի ոչ ճիշտ գործառնական բաշխումը,
• դ) աշխատուժի վատ աշխարհագրական բաշխումը,
• ե) կողմնակի պատճառները: 

Նշված գործընթացներն ապահովում են աշխատակազմի զարգացումը` ընդգրկելով կադրերի ողջ աշխատանքային գործունեության ընթացքում նրանց գործունեության բարելավմանն ուղղված համակարգային, շարունակական և ծրագրված գործողություններ, որոնք բարձրացնում են աշխատակազմի կատարողականության մակարդակը (WHO, 1993): 

Աշխատակազմի զարգացման օբյեկտիվ անհրաժեշտությունը պայմանավորված է. տեխնոլոգիաների զարգացմամբ, նոր գիտելիքների պակասով, մոռացված գիտելիքներով, անցնող ժամանակաշրջանով պայմանավորված գիտելիքների պակասումով, գիտելիքների աճող ճեղքվածքով (S`lem, C. 1985; Umiker W., 1998): 

21-րդ դարում առողջապահության և բժշկության զարգացման նոր ուղղությունը մնում է առողջապահության և բժշկության ինտերնացիոնալացումը` որպես փորձի փոխանակման համակարգի ստեղծման պայման, որը հատկապես կարևոր է սահմանային համագործակցության ոլորտում և ընդլայնվող միգրացիայի պայմաններում:

Նոր հազարամյակի սկզբին առողջապահության համակարգում նշանակալի ուրվագծվում են  հետևյալ հիմնախնդիրները և մոտեցումների փոփոխությունների ուղղությունները. կանխարգելիչ բժշկության (հանրային առողջության) և բուժական ցանցի մասնագիտական պատրաստվածության ուղղությամբ զգալի ուշադրության ուժեղացումն ինչպես հորիզոնական, այնպես էլ ուղղահայաց: 

Ներկայումս եվրատարածաշրջանի երկրներում մեծ ուշադրություն է դարձվում հիվանդությունների կանխարգելմամբ և բուժմամաբ զբաղվող կառույցների ինտեգրացմանը կազմակերպական մասնագիտացման ուժեղացմանը: Հատկապես շեշտադրվում է կանխարգելիչ և բուժական շառայությունների մոտեցումներում ստանդարտացման կարևորությունը, ինչը կապահովի բնակչության առողջության պահպանման գործում քաղաքականության  և մոտեցումների ընդունելիությունը: 

Դարավերջին գիտագործնական գրականության մեջ հայտնվեցին մի շարք հրապարակումներ, որոնք սկսեցին քննարկել ՙվստահության՚ հարցերը: Խոսքը վերաբերում է ինչպես առողջության պահպանման հարցերով զբաղվող ինստիտուցիոնալ կառույցին վստահությանն, այնպես էլ  կոնկրետ գործառույթներ իրականացնող մասնագետ բուժաշխատողների: Վստահության նվազեցումն ինչպես բժշկական հիմնարկի, այնպես էլ մասնագետի նկատմամբ դժվարացնում և արգելակում է կանխարգելիչ և բժշկական ծրագրերի իրականացումը:  M. Dubben-ը և M. Len`-ն (2003թ.) նշված հիմնախնդիրը ներկայացրել են հիվանդությունների կանխարգելման  և սնուցման խանգարման օրինակի հիման վրա: Այս հիմնախնդիրը և նրա լուծումն իր ամփոփումն է գտել եվրոպական մի քանի երկրներում իրականացված լայնածավալ հետազոտություններում: Հեղինակներն ամփոփում են, որ այս հիմնախնդիրի լուծումը կադրային ռեսուրսների մասնագիտական պատրաստման ուժեղացման մեջ է: Այն պայմանավորված է մասնագիտական կրթության հետագա զարգացմամբ` մասնագիտացում և պերմանենտ բժշկական կրթություն: 

Կադրերի պատրաստումը պետք է արտացոլի այնպիսի գործընթացներ, որոնք ընթանում են մարզային, հանրապետական և եվրատարածաշրջանային մակարդկներում, այսպես` գյուղատնտեսության քաղաքականության հետագա զարգացումը եվրատարածաշրջանում պետք է իր արտացոլումը գտնի հանրության առողջության մասնագիտական պատրաստվածության հարցում:  

Եվրատարածաշրջանում քաղաքականության և իրականացվող միջոցառումների (ներառյալ դրանց նախապատրաստումը) առավելագույնս համապատասխանեցնելու համար ակտիվորեն մշակվում է հայեցակարգ և կյանքի են կոչվում «առողջության գործունեության գոտիներ»-ը (He`lth `ction Zones): Անգլիայի և Հոլանդիայի փորձը խոսում, է դրանց բարձր արդյունավետության մասին` ելնելով քաղաքականությունից որոշվում են գործողությունների գոտիները և հետագայում դրանք իրականացվում են: Գործողություններն ընդգրկում են հսկողության ողջ համակարգը` ներառյալ կադրերի պատրաստումը:  

Այս համատեքստում հատուկ նշանակություն է ձեռք բերում «քաղաքականություն-գործողություն» օղակում արդյունավետության գնահատումը, որը համոզեցուցիչ ներկայացված է Եվրոպայի մի շարք երկրների և ԱՄՆ-ի օրինակի վրա:_ 

Առողջապահության և հանրային առողջության հրատապ հիմնախնդիրների ուղղվածությունը բերում է ինստիտուցիոնալ լուծումների` կազմակերպությունների ձևավորում, որոնք իրականացնում են ինչպես կոնկրետ գործնական գործառույթներ, ինչպես նաև այս բնագավառում կադրերի պատրաստում: G. Cost`-ն և `. Derrico-ն (2006թ.) իրենց հոդվածում ցույց են տալիս, որ աշխատանքի հիգիենայի և մասնագիտական հիվանդությունների խնդրին ուշադրության մեծացումը բերեց Occup`tion`l S`fety `nd He`lth (աշխատատեղի անվտանգություն և առողջություն)` ինչպես պատական, այնպես էլ մասնավոր կարգավիճակի: Այս ոլորտում կադրերի պատրաստումը արտացոլվել է և այլ աշխատություններում, Ինչպես հայտնի է, չնայած եվրոպական տարածաշրջանի տարբեր երկրներում շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների կառուցվածքը տարբեր է, սակայն դրանք ունեն ձևավորման ընդհանուր սկզբունքներ, որոնց վերաբերյալ հարցերի տիրապետումը պետք է ընկած լինի շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների մասնագետների պատրաստման և կատարելագործման հիմքում, որպեսզի նրանք կարողանան հանդես գալ հանրային առողջության վիճակի իմացության  և գիտական գիտելիքների ժամանակակից մակարդակով շրջակա միջավայրի հիգիենայի խնդիրների շուրջ (այս ուղղությամբ ձևավորվել է 15 խնդիր): Այս խնդիրները մեծացնում են հիգիենիկ-հակահամաճարակային ծառայության գործունեության ոլորտները և, հետևաբար, բժիշկների գործառնային հարաբերությունները  (Покровский В.И. и др., 2003). 

ԱՀԿ-ն զարգացրել է այս ուղղությունը` ձևավորելով շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների գործառույթները. ռիսկի գնահատում, ռիսկի գործոնների հաշվառում և կանոնակարգում, հաղորդում ռիսկի մասին, միջոլորտային խորհրդակցություններ և ամագործակցություն, կրթություն և որակավորման բարցրացում, գիտական հետազոտություններ: 

Հելսինկյան դեկլարացիան կրթության և ուսուցման ուղղությամբ հատկանշել է շրջակա միջավայրի հիգիենայի ուղղությամբ ղեկավար կադրերի և մասնագիտական խմբերի ձևավորման համար բոլոր մակարդակներում ուսուցման և մասնագիտացման բարձրացման համակարգի ստեղծումը` շեշտադրելով, որ այդ կադրերը պատասխանատվություն կկրեն շրջակա միջավայրի հիգիենայի վիճակի բարելավմանը և ամրապնդմանն ուղղված կոնկրետ ծրագրերի իրականացման համար /146/: Հիգիենիկ-հակահամաճարակային ծառայության արդյունավետ գործադրումը կարող են ապահովել միայն մասնագետները, որոնց մասնագիտական մակարդակը ձևավորվում է ԲՈՒՀ-ում ուսանելու ընթացքում, որն ունի ճանաչված հիգիենիկ և համաճարակաբանական դպրոց, ավանդույթներ, և բուժ-կանխարգելիչ բնագավառի մասնագետների պատրաստման մեծ փորձ և լավ բազա (Зуева Л.П., Сухомлинова Г.И., 2003): Ցանկացած մասնագետ բժշկից պահանջվում է հանրային առողջության պահպանման գիտելիքներ և հմտություններ, ծառայության ինստիտուցիաների գործունեության վերլուծություն, եղած կազմակերպական տեխնոլոգիաների կատարելագործում և նորերի ներդրում: Программа 

‘’Общественное здоровье и здравоохранениеե для студентов высших медицинских учебных заведений’’, 2000;  Захаров И.А., 2003 

1994 թ. Վիլնյուսում կայացած Եվրոպական տարածաշրջանի երկրների խորհրդակցական հավաքի ժամանակ` նվիրված Հելսինկյան գիտաժողովից հետո հետագա գործողություններին, քննարկվեցին մի շարք ծրագրեր, այդ թվում` նվիրված շրջակա միջավայրի ծառայությունների մասնագետների մասնագիտական ուսուցման և որակավորման բարձրացման, ինչպես նաև կադրերի հավաքագրման հարցերին: Վերջինիս նպատակը կադրային հարցի լուծման ճանապարհով շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների նոր հնարավորությունների ստեղծումը  և ամրապնդումն էր: Այս ծրագրի գործադրմանն առաջարկվող արդյունքների թվում էին մի շարք ղեկավար-փաստաթղթեր` նվիրված հենց կադրային հարցին` կոնկրետ ուսումնական ծրագրերի առաջարկով: Փաստաթղթերի մշակումը բաժանվում է հետևյալ փուլերի. 

1. շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների նշանակության հայեցակարգային վերլուծություն և դրա իրականացման համար անհրաժեշտ գիտելիքների ամփոփ ցանկի կազմում, 
2. եվրատարածաշրջանի մի շարք երկրներում շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների մասնագետների մասնագիտական հմտությունների ուսումնասիրություն, 
3. շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների մասնագետներին անհրաժեշտ բնորոշ որակների որոշում, 
4. ծանոթություն տարածաշրջանի ուսումնական հաստատություններում գործող շրջակա միջավայրի հիգիենայի ուսումնական ծրագրերին, 
5. եվրատարածաշրջանի շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունների մասնագետների  մասնագիտական պատրաստման և որակավորման բարձրացման տեսության պատրաստում: 

Աշխատակազմի պատրաստման համար կիրառվում է ուսուցման հատուկ համակարգ` նախ ճշտում են ուսուցման նախնական կարիքը, որոշվում է հիմնախնդրի ուսուցանելիությունը, վերլուծություն է կատարվում, ապա գնահատվում է ուսուցման իրական կարիքները, որոշվում է ուսուցման ռազմավարությունը և իրականացվում է ուսուցման ծրագիրը, ապա այն գնահատվում է: 

Ուսուցումը հատուկ խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ հմտությունների և գիտելիքների ձեռք բերման գործընթաց է: Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունները որոշակի դեր են խաղում շրջակա միջավայրի հիգիենայի ոլորտի մասնագետների կատարելագործման մեջ, որոնք իրենց մասնագիտական գիտելիքները պետք է կիսեն այլ ոլորտի մասնագետների հետ: Ցանկացած ծառայության համար և ցանկացած մասնագիտության կենսունակության համար կրթված, բարձր մոտիվացված շրջանավարտների և պատրաստված մասնագետների առկայությունն էական է: Նման կենսունակության հասնելու համար համապատասխան որակավորման մասնագետների պատրաստման գործընթացում պետք է ընդգրկվեն շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունները: Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայություններում ընդգրկված կադրերի պահանջարկը ևս պահանջում է համապատասխան գործողություններ, իսկ ծառայությունները, ուր աշխատում են նման մասնագետները, պետք է հատուկ միջոցներ ձեռնարկեն նրանց մշտական մասնագիտական կատարելագործման աջակցության հարցում: 

Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունները, ելնելով բոլորի համար առողջության հասնելու եվրատարածաշրջանային խնդիրներից, որոնք առնչվում են շրջակա միջավայրի հիգիենային, ուղղորդում են կադրերի պատրաստման գործընթացը: 

Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայությունները մշակում են հատուկ ծրագրեր ուսուցանողների համար` համագործակցելով տարբեր մասնագիտական կրթական հաստատությունների հետ և այլ շահագրգիռ մարմինների հետ հետևյալ հարցերով. 

1. մասնագետների պատրաստման համար շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառում կրթական ծրագրերի մշակում, նախագծում և գործադրում,
2. շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայություններում աշխատող մասնագետների շարունակական կրթության և որակավորման բարձրացման համար կրթական ծրագրերի մշակում և գործադրում, 
3. շրջակա միջավայրի հարցերով խառը ոլորտներում աշխատող մասնագետների համար կրթական ծրագրերի մշակում և գործադրում,
4. շրջակա միջավայրի հիգիենայի հիմնախնդիրների համազոր ընկալման նպատակով, այլ ոլորտների համագործակցությամբ բնակչության բժշկա-հիգիենիկ կրթում:
5. շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառում մասնագետների պատրաստման և որակավորման բարձրացման դասընթացների գնահատում և վկայագրում: 

Կոնկրետ մասնագիտական աշխատանքների իրականացման կարողությունը որոշում է իրավասությունը, որը պահանջում է գիտելիքներ, դիրքորոշում և լավ զարգացած մեխանիկական կամ ինտելեկտուալ հմտություններ: 

ԱՀԿ-ն, իր փորձագետների կողմից կատարված ուսումնասիրությունների վերլուծության արդյունքում առաջարկում է շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառի մասնագետների հայացքների համակարգի հիմնական որակներ, որոնք կարելի է հիմք ընդունել շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառի նոր մասնագետների մասնագիտական վարքագծի կոդեքսի մշակման համար, ինչպես նաև այս բնագավառում աշխատողների մասնագիտական պատրաստվածության կատարելագործման համար: 

Մասնագիտական որակներն առաջին հերթին կարևոր է դիտարկել պահանջվող ոլորտների և ուղղությունների համատեքստում: Շրջակա միջավայրի հիգիենան միջոլորտային ընդգրկում ունի և առկա է այն ներառող շուրջ 40 ոլորտ: (М. Фитцпатрик, К. Боннефита): 

Շրջակա միջավայրի հիգիենայի տեսանկյունից հատուկ ուշադրության է արժանի այնպիսի մի ոլորտ, որն անվանվում է ՙհամաճարակաբանություն՚: Համաճարակաբանության ազդեցությամբ ձևավորվել է գիտական մի ուղղություն, որը կոչվում է ՙՇրջակա միջավայրի համաճարակաբանություն՚: Անհրաժեշտ է հավելել նաև գիտական հետազոտությունների իրականացման համար անհրաժեշտ հմտությունները և գիտելիքները: 

Շրջակա միջավայրի համաճարակաբանության բնագավառի մասնագիտական հմտությունները դասակարգվում են հետևյալ խմբերի. հետազոտական, վերլուծական, համադրման, շփման, հաղորդակցման, լուսավորչական, կազմակերպչական: Վերոհիշյալը թելադրում է շրջակա միջավայրի հիգիենայի մասնագետների համար մշակել հատուկ վերապատրաստման ժամանակակից ծրագրեր` մշակված համաճարակաբանական մոտեցումների հիման վրա: Այսօր հիգիենիկ-հակահամաճարակային ծառայության ղեկավարներին հասանելի է այն մոտեցումը, որը հիգիենիկ գիտության զարգացման համար անհրաժեշտ է իրականացնել այսպես կոչված արժեքավոր համաճարակաբանական պրակտիկայի սկզբունքների գիտական հետազոտություններ և ներդրում (Рахманин Ю.А.и др., 2001)` յուրացնելով համաճարակաբանական հետազոտության մեթոդի կառուցվածքը` նկարագրական-գնահատման, վերլուծական, փորձագիտական, կանխատեսական (Беляков В.Д., и др., 1986): Եվրոտարածաշրջանի երկրներում շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառի մասնագետները աշխատում են տարբեր կազմակերպական կառույցներում` և/ հանրային, և/ մասնավոր: Ըստ ԱՀԿ-ի,  Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ծառայություններում, շուրջ 26 երկրում կատարած հետազոտությունների արդյունքում, հաստատվել է, որ աշխատում են շուրջ 31 և ավելի մասնագետներ: Համապատասխան մասնագիտական որակ ապահովելու համար ԱՀԿ-ն առաջարկում է շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառի աշխատողների շարունակական կրթության ապահովում: 

Աշխարհի մի շարք երկրներում բժշկական, այդ թվում` հանրային առողջության ոլորտում ընդգրկված կադրերի և այդ ոլորտը ներկայացնող  ուսանողների համար մշակվում են մի շարք նոր մոտեցումներ, որոնք հնարավորություն են տալիս զարգացնել կադրային ներուժը: 

Հոլանդիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի հանրային առողջապահության ծառայությունների զարգացման միտումների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ներկայումս առողջության պահպանման հիմնախնդիրը գերակա է և ապագայում էլ կպահպանի իր գերակայությունը:   

Առողջության պահպանման հիմնախնդրի լուծմանը հասնելու ռազմավարության մեջ առաջնային տեղ են գրավում ինստիտուցիոնալ որոշումները և կադրային ներուժի զարգացումը: 

Նշված երկրներում հանրային առողջապահության ինստիտուցիոնալ զարգացումը իր մեջ ներառում է հանրային առողջության ազգային կոմիտեները կամ դաշնային ընկերակցությունները (ազգային և տարածաշրջանային մակարդակներում) և տարբեր գործակալություններ (սնուցման անվտանգության, համաճարակաբանական հսկողության, կանխարգելման և կրթության, շրջակա միջավայրի և այլն): Կադրային ներուժի զարգացման տեսանկյունից իրականացվող կադրերի պատրաստման ծրագրերն ընթանում են երկու ուղղությամբ. երկրի ներսում կադրերի պատրաստմամբ զբաղվող հաստատությունների ցանցի վկայագրում, ինչպես նաև դրանց ինտեգրում այլ երկրների համապատասխան կենտրոնների հետ:

Բժշկական կրթությունը ուսուցման շարունակական գործընթաց է: Բժշկական կրթության գլխավոր սկզբունքներն են. բժշկական բազային կրթությունը, նախադիպլոմային բժշկական կրթությունը, ֆակուլտետային ուսուցումը, բժշկական կրթության բովանդակությունը, կլինիկական պատրաստությունը, ուսանողների ընտրությունը, հետդիպլոմային բժշկական կրթությունը, շարունակական բժշկական կրթությունը (Բժշկական կրթության վերաբերյալ հռչակագիր, 1968թ.)

Բժշկի գործունեության յուրահատուկ պայմանները պահանջում են նրանից նոր գիտելիքների անընդհատ կուտակում և մասնագիտական կյանքի ողջ ընթացքում վարպետության կատարելագործում: Այդ պահանջը պայմանավորված է մի շարք գործոններով, որոնք ծագել են ժամանակակից հասարակության տնտեսական, սոցիալական և մշակութային զարգացման գործընթացում (Ռ.Ա. Հովհաննիսյան, 2003թ.) 

Osonnaya C. et all. (2002թ.) Լոնդոնի Բժշկական կրթության միացյալ քոլեջի հիման վրա առաջարկել են առողջապահական համակարգի տարբեր, այդ թվում` հանրային առողջության ոլորտի մասնագետների համար նախատեսված կրթական ծրագիր, որն ուղեկցվում է գործնական պարապմունքներով:  Չորսշաբաթյա ծրագիրը կազմված է ուսուցման 16 դասընթացներից, որտեղ ուսանողները կցված են տարբեր բուժական և հանրային առողջապահության հիմնարկների: Առկա 10 դասընթացներից, որոնք ներառում են զրույցներ, գործնական և փոքր խմբերով անցկացվող խմբային պարապմունքներ և 4 դասընթացներից, որոնց ընթացքում ուսանողների ինքնուրույն պարապմունքներ են լինում: Վերջում ուսանողի և դասախոսի կողմից ծրագրի գնահատում է կատարվում:  Առաջարկվող մոդուլը հետագա զարգացման կարիք ունի: 

Ըստ Vatankhah-ի և Soudabeh-ի (2002թ.) 1985թ. Իրանի Իսլամական Հանրապետության առողջապահության նախարարությունը բժշկական (այդ թվում հանրային առողջության ոլորտում ընդգրկված) կադրերի զարգացման կուրս վերցրեց: Իրանի առողջապահության նախարարությունում 3 ենթակառույց միանգամից զբաղվում է բժշկական կադրերի կրթության, վերապատրաստումների և կադրային ռեսուրսների զարգացման հարցերով: 1985-2000թթ. բժիշկ-ուսանողների թիվն աճեց մինչև 27 հազարի, իսկ մյուս բժշկական կադրերինը` 60 հազարի: Բժշկական կադրերի կրթության բնագավառում ընդգրկված են 44 համալսարան (ֆակուլտետ), 62 գիտամասնագիտական միություն և 10 գիտահետազոտական կենտրոն: 1998թ.-ին վերոհիշյալ կազմակերպությունների կողմից իրականացվել է 908 կրթական ծրագիր, 2001-ին` 1505: 

Իրանում բժշկական կադրերի նման աննախադեպ զարգացումն իր արտացոլումը գտավ երկրի առողջապահական ցուցանիշների վրա, այսպես` բժիշկների թիվը 1984թ,-ի 14 հզր-ից հասավ 2000թ.` 70 հզր (100 հզր բնակչի հաշվով` 0,39-ից մինչև 1,04): Բոլոր ուսանողների մեջ դոկտորանտուրա անցնող բժշկական կադերի մասնաբաժինն աճեց 2,3%-ից մինչև 10,0%: 1000 կենդանի նորածնի մեջ նորածնային մահվան ցուցանիշը 51-ից նվազեց մինչև 36-ի: Մինչև 5 տարեկանների մահացության ցուցանիշը` 70-ից մինչև 33: Կանխարգելիչ պատվաստումներում ընդգրկվածությունը 7 վարակիչ հիվանդությունների նկատմամբ աճեց 20-ից 95%-ի: Օտարերկրացի բուժաշխատողները` 3153-ից մինչև 0: Իրանի օրինակը Բժշկական կրթության միջազգային ֆեդերացիայի կողմից ընդունվել է որպես մոդել:   

ԱՄՆ-ում բժշկական կադրերի կատարելագործման հիմքում դրվում է շարունակական բժշկական կրթության գործընթացը: Շարունակական բժշկական կրթությունը սկիզբ է առել 20-րդ դարի 20-ական թթ. վերջին: Այս ուղղությամբ մշակվել են դասական ծրագրեր: Շարունակական բժշկական կրթության պարտադիր բնույթը 60-ական թթ. վերջին լայն տարածում է գտել` նահանգից նահանգ որոշակի փոփոխություններ կրելով: Միաժամանակ ներդրվել է պատվավոր վկայագիր, որը նախատեսված է այն բժիշկների համար, որոնք 3 տարվա ընթացքում անցնում են 150 ժամյա հետդիպլոմային կրթություն: 1981թ. ստեղծվել է Շարունակական բժշկական կրթության հարցերով զբաղվող ընդհանուր միություն (Jasseran L. at all., 2001):   

Mesko D. et all. (2001թ) մեծ կարևորություն են տալիս կրթական գործընթացի գնահատմանը: Նրանք  նշում են, որ կրթության որակը պայմանավորում է դասախոսների և շրջանավարտների հաջողությունը իրենց հետագա բժշկական  գործունեության մեջ: Կրթության գնահատումը, որն  իրականացվում է դասախոսների, ուսանողների և շրջանավարտների կողմից, գործնականում կարող է ապահովել կրթության որակին վերաբերվող կարևոր տեղեկատվական հետադարձ կապ: Նախադիպլոմային բժշկական կրթության գնահատումը էական փոփոխություն է կրել` պարզից դեպի գնահատման համակցված եղանակները, գիտելիքի գնահատումից դեպի բանիմացության գնահատումը, գրավոր թեսթերից դեպի դրանց մշակումը, նորմատիվային բնույթ կրող որակավորումներից («հանձնել է կամ չի հանձնել»)դեպի ստանդարտ գնահատումը, գիտելիքների ստուգումից դեպի դրանց գործնական կիրառության ստուգումը:   

Հանրային առողջապահության ոլորտում ընդգրկրված կադրերի կատարելագործումը կարող է իրականացվել նաև բժշկության այլ ոլորտների կադային ներուժի զարգացման նկատառումներից և փորձից ելնելով, այսպես` Hammond et all.  (1987թ.) ներկայացնում են Witwatersrand-ի համալսարանում առաջնային բուժօգնության վկայագրի ստացման համար կիրառվոող ինքնակրթության 7 քայլերը`իրավիճակի վերլուծություն, բանիմացության շրջանակի ձևավորում, ուսուցման կարիքների ինքնագնահատում, ուսուցման նպատակների գրավոր շարադրում, ուսուցման համաձայնագրի կազմում, ուսուցման պայմանների վերաբերյալ համաձայնագրի կազմում, սովորողի կողմից սեփական ուսումնական գործընթացի կառավարում: Ինչը կարող է ներդրվել հանրային առողջության ոլորտի կադրերի պատրաստման գործընթացում:  

Հանրային առողջության ոլորտում զբաղված կադրերի պատրաստման գործընթացում որոշակի տեղ է գրավում վկայագրումը, որը հանդիսանում կադրային ներուժի արհեստավարժության հասնելու առաջնային պայման: Այս ուղղությամբ գործում են երկու կարևորագույն եվրոպական հայտարարագիր` Սորբոնյան և Բոլոնյան /48/: Վկայագրման ուղղությամբ ստեղծվում են հատուկ գործակալություններ, խորհուրդներ, որոնք մշակում են կադրերի պատրաստման չափանիշներ, ծրագրեր, մեխանիզմներ: Նրանք եվրոպական տարածաշրջանի շատ երկրներում գրեթե չեն տարբերվում: Վկայագրման գործընթացի կարևորագույն պայման է նրա թափանցիկությունը և մատչելիությունը, որի մասին վկայում է պետական վկայագրման ծառայությունների մեծ ցանցը ինտերնետում.

Վերջին ժամանակներս կրթական գործընթացի մեջ մեծ տեղ է տրվում տեղեկատվական գրագիտությանը: Այն բոլոր բնագավառներում, ուսուցման բոլոր ոլորտներում և կրթության բոլոր մակարդակներում շարունակական կրթության հիմքն է ձևավորում: Տեղեկատվական գրագիտությունը դուրս է բերում ուսուցումը լսարանային պարապունքների սահմաններից, այսօր այն դիտվում է որպես ուսուցման որոշիչ արդյունք: Դասախոսությունների և  անցկացվող քննարկումների միջոցով անձնակազմը որոշում է ուսումնասիրության համատեքստը, առաջարկում ղեկավարությանը տեղեկատվական պահանջարկը և ուսանողների աճը վերահսկելու մեխանիզմներ: Գործընթացում ընդգրկվում են նաև ակադեմիական գրադարանավարները և վարչական կազմը: Առաջարկվել է տեղեկատվական գրագիտության գնահատման 5 չափորոշիչ և 22 ցուցանիշ: Չափորոշիչները դասակարգում են արդյունքները  ուսանողների տեղեկատվական գրագիտության առաջխաղացման գնահատման համար:   

Տեղեկատվական գրագիտությունը կապված է տեղեկատվական տեխնոլոգիայի հմտությունների հետ: ԱՄՆ ազգային հետազոտական խորհրդի զեկույցը (1999թ.) մշակել է  տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հմտություններին ՙազատ տիրապետման՚ հայեցակարգ (Association of College & Research Libraries, 2002` ըստ Բժշկական սեղմագրերի հայկական հանդեսի, 2003թ.):            

Օգտագործված գրականություն ցանկ

1. Բարձրագույն կրթության համար տեղեկատվական գրագիտության բանիմացության չափորոշիչները. Association of College & Research Libraries, 2002: / Բժշկական սեղմագրերի հայկական հանդես, Երևան, 2003թ, էջ` 47-49: 
2. Եվրոպական ինտեգրման գրադարան: Կառավարում և օրենսդրություն, Եվրոմիություն-Հայաստան,  AEPLAC, Երևան, 2004, հատոր 1, էջ 167:  
3. Եվրոպական ինտեգրման գրադարան: Օրենսդրական համապատասխանեցման մեթոդաբանություն, AEPLAC, Երևան, 2005թ., հատոր 2, էջ 95: 
4. Եվրոպական ինտեգրման գրադարան: Եվրոպական ընդհանուր օրենսդրություն: Acquis  Communautaire, մաս 1, AEPLAC, Երևան, 2005թ., հատոր 3, էջ 252: 
5. Եվրոպական ինտեգրման գրադարան: Եվրոպական ընդհանուր օրենսդրություն: Acquis  Communautaire, մաս 2, AEPLAC, Երևան, 2005թ., հատոր 3, էջ 333: 
6. «ՀՀ բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մասին» ՀՀ օրենք, 1992թ.
7. ՀՀ կառավարության N 1316-Ն որոշում /Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագիր 2002/40 (245), հոդ. 927, 18.09.2002թ. 
8. ՀՀ կառավարության N 1741-Ն որոշում/ Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագիր 2002/51 (226) 27.11.2002թ, հոդ. 1206, 2002թ. 
9. ՀՀ սահմանադրություն, 1995թ. 
10. ՀՀ կառավարության որոշում` 08.08.2003թ., N 994-Ն ՙԱղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը հաստատելու մասին՚ 
11. Հովհաննիսյան Ռ.Ա. Հայաստանի Հանրապետությունում շարունակական բժշկական կրթության հիմնախնդիրները և դրանց լուծման ուղիները:/ Բժշկական սեղմագրերի հայկական հանդես, Երևան, 2003թ, 16-22 էջ: 
12. Շրջակա միջավայրի հիգիենայի ցուցանիշներª ԱՀԿ եվրոպական տարածաշրջանի համար/ ՙՇրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառում առկա ցուցանիշների արդյունավետության գնահատում և ընտրություն՚ խորհրդակցության նյութեր, Երևան, 2002թ., 78 էջ: 
13. Շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառում գործողությունների ազգային ծրագիր/ Երևան, 2002թ., 53 էջ: 
14. Պետական հիգիենիկ և հակահամաճարակային տեսչության կառուցվածքային բարեփոխումների ռազմավարություն, Երևան, 2003, 54 էջ: 
15. Ռանչո Միրաժի բժշկական կրթության վերաբերյալ Հռչակագիր/ Համաշխարհային բժշկական միության 38-րդ համաժողովի նյութեր, ԱՄՆ, 1986թ. 
16. Акопян Э.А., Давидянц В.А., Агаджанян С.М. Статистический анализ в эпидемиологии. / Ереван, 1991. 
17. Беляев Е. Н. Роль санэпидслужбы в обеспечении санитарно-эпидемиологического благополучия населения Российской Федерации. М.: Информ.- изд. центр Госсанэпиднадзора РФ, 1996, стр.212-236 
18. Вигуру А., Тиллье Ц.. Отчет совета по общественной гигиене. Париж, 2001г Гильденскиолод Р.С., Винокур И.Л., Пономаренко И.И. Физиологические аспекты организации экологического воспитания населения. Здравоохранение РФ, 1996, N5, ст. 33-35. 
19. Гранев В.Д. Город, природа, человек. М. 1982, ст. 29-40 
20. Декларация EUR/04/5046267/6, “Четвертая конференция на уровне министров по окружающей среде и охране здоровья”, Будапешт, Венгрия, 2004 г. 
21. Департамент здравоохранения, Великобритания.. Здоровье нации. Лондон, Н.М., Постоянное бюро, 1991,  
22. Департамент окружающей среды, Великобритания. Соединенное Королевство, Это общее наследство,  1997.
23. Дюшмен Ж.. Отчет о качестве воды. Информирование через электронную сеть информации “Минител”. Франция, Министерство здравоохранения, Документ СОН 90.13.25., стр. 83. 
24. Задачи системы здравоохранения Содружества Независимых государств. Отчет консультации ВОЗ, Мальта, 2004, 27 ст. 
25. Закон Российской Федерации о санитарно-эпидемиологическом благополучии населения. N 53- Ф3, 30 марта 1999г. 
26. Измеров Н.Ф.Значение гигиенического нормирования факторов окружающей среды в обеспечении здоровжя населения страны // Медицина труда и промышленная экология. 1999, N 9, стр. 1-6. 
27. Калетинас Л.. Служба гигиены окружающей среды в Литве. Развитие системы. Вильнюс, 2002 г., стр. 55. 
28. Мерков А.М., Поляков Л.Е. Санитарная статистика./ Л. "Медицина", 1974, ст. 76. 
29. Миняев В.А,, Вишняков Н.И., Юрьева В.К., Лучкевич В.С. Социальная медицина и организация здравоохранения. Том 1, 218 ст.  
30. Муассонье Б., Потелон Ж-Л.. Здоровье и окружающая среда. Париж, 2000, стр. 104 
31. Онищенко Г.Г. История развития санитарно-эпидемиологической службы России и ее задачи на современном этапе // Гигиена на рубеже XXI века: Материалы научно-практической конференции. Воронеж,  2000, стр. 17-25. 
32. Онищенко Г.Г. Влияние состояния окружающей среды на здоровье населения. нерешенные проблемы и задачи. / Гигиена и санитария N 2003, ст. 3-10. 
33. Онищенко Г.Г., Беляев Е.Н., Подунова Л.Г. Санитарно-эпидемиологическое дело. В кн.:Здравоохранение России. Двадцатый век. Москва, 2001, 174-197. 
34. Онищенко Г.Г., Монисов А.А., Беляев Е.Н. История профилактики в России. Рязань, 1999, т.3, 342-346. 
35. Онищенко Г.Г., Шестопалов Н.В. О тактике применения федерального закона “Санитарно-эпидемиологическом благополучии населения’’ по совершенствовании санитарного законодательства. / Гигиена и санитария N    , 2003, ст. 3-7. 
36. Основы политики достижения здоровья для всех в Европейском регионе ВОЗ, / Женева, 2005г., 42ст. 
37. Основы политики достижения здоровья для всех в Европейском регионе ВОЗ, Обнавление 2005г./ Всемирная организация здравоохранения, 2005г.42 ст.  
38. Положение о Федеральной службе по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека./ Постановление правительства Российской Федерации от 30 июня 2004г. N 322. 
39. Постановление Правительства РФ N 554 от 24.07.2000 г. “Об утверждении устава Санитарно-эпидемиологической службы РФ”.
40. Семинары по эпидемиологии окружающей среды. Учебное пособие. Под редакцией Krzyzanowski Sc. D, 1996, 193 стр. 
41. Фельдблюм М.В., Коза Н.М., Исаева Н.В. Проблемы и перспектива совершенствования подготовки врача эпидемиолога на додипломном уровне. / Эпидемиология и инфекционные болезни N1, 2005, ст. 51-53. 
42. Action plan for environmental health services in central and eastern Europe and the newly independent states. Report on a WHO consultation, Sofia, Bulgaria, 19-22 October 1993. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994 (document EUR/ICP/CEH 123). 
43. Air quality guidelines for Europe. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1987. 
44. Assessment of professional competence. Candidate manual. London, Chartered Institute of Environmental Health, 1995. 
45. Audit Commission. Environmental health audit guide, London, H. M. Stationery Office, 1991.  
46. Audit Commission. Towards a healthier environment: managing environmental health services. London, H. M. Stationery Office,  1991. 
47. Audit Commission. Citizen’s Charter indicators. Charting a course. London, H. M. Stationery Office,  1992.  
48. Audit Commission. Read all about it. Guidance on the publication by local authorities of the Citizen’s Charter indicators. London, H. M. Stationery Office, 1993. 
49. Audit Commission. Staying on course. The second year of the Citizen’s Charter indicators. London, H. M. Stationery Office,  1993.  
50. Audit Commission. The publication of information (standards of performance). London, H. M. Stationery Office,  1993. 
51. Audit Commission. Auditing local services. London, H. M. Stationery Office,  1994. 
52. Audit Commission. How is your council performing? An introduction to the Citizen’s Charter indicators. London, H. M. Stationery Office, 1994. 
53. Audit Commission. Watching their figures. A guide to the Citizen’s Charter indicators. London, H. M. Stationery Office, 1994. 
54. Bachelor of applied science (environmental health) curricula. Adelaide, Flinders University of South Australia, 1993.
55. Behrman JR, Hoddinott J. Evaluacion del impacto de progressa en la talla del nino en edad preescolar (An evaluation of the impact of PROGRESA on pre-school child height). Washington, DC, International Food Policy Research Institute, 2000. 
56. Bhargava A. Nutrition, Health and Economic Development: Some policy priorities, Geneva, WHO, 2001 (Commission on Macroeconomics and Health, CMH Working Paper Series, Paper No. WG 1:14) 
57. Borst-Eilers E. Public Health in the Netherlands. Public Health in Europe, Springer-Verlag Berlin, 2004, pp. 59-62. 
58. Bouvier Colle MH, Varnoux N, Costes P, Hatton F. Reasons for the under-reporting of maternal mortality in France, as indicated by a survey of all deaths among women of childbearing age. International Journal of Epidemiology, 1991, 20:717-721 
59. Brodin M. Public Health in France. Public Health in Europe. Springer-Verlag Berlin, 2004, pp. 63-70. 
60. BU SPH, IH 830 (Spring 2000). Richard Laing and Andy Beggs’s Handouts. 
61. Bu SPH, IH 830 (Spring 2000). Thomas L. Hall’s Handouts. 
62. Bu SPH, IH 830 (Spring 2000). Michael Devlin’s Handouts. 
63. Bu SPH, IH 830 (Spring 2000). Michael Devlin’s Handouts. 
64. Bu SPH, IH 830 (Spring 2000). David Kahler’s handouts. 
65. Bu SPH, IH 830 (Spring 2000). Richard Laing’s Handouts. 
66. Bury, J. A. et al. Training in public health. Strategies to achieve competences. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994 (Training and Research in Public Health Dialogue Series, No. 2) (document). 
67. Casteren V. The future of EUPHA. Public Health in Europe, Springer-Verlag Berlin, 2004, pp. 9-13. 
68. Calder, M. Staffing, professional education and training in environmental health. Report on a WHO survey. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994. 
69. Continuous professional development. A guide for members. London, Chartered Institute of Environmental Health, 1992. 
70. Corvalan, C & Kjellstrom, T. Health and environment analysis for decision-making. World health statistics quarterly, 48: p. 71-77 (1995). 
71. Crouch, E and Wilson, R (1982): “Risk/Benefit Analysis”. Ballinger Publishing Company, Cambridge, Massachusetts.   
72. Decision No 2/19/98/EC of the European Parliament and of the Council of 24 September 1998 setting up a network for the epidemiological surveillance and control of communicable diseases in the Community/official journal L. 268, 03/101/1998 P. 0001-0007.
73. Declaration of the Third Ministerial Conference on Environmental and Health, London, United Kingdom, 16-18 June 1999. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1999 (document EUR/ICP/EHCO 02 02 05/18). 
74. Dubrin, A.J. “Essentials of management”. South-Western College Publishing. 1999. Chapter 6, p. 129-160. 
75. Dubrin, A.J. “Essentials of management”. South-Western College Publishing. 1999. Chapter 11, p. 263-292. 
76. Dubrin, A.J. “Essentials of management”. South-Western College Publishing. 1999. Chapter 12, p. 293-320. 
77. Dubrin, A.J. “Essentials of management”. South-Western College Publishing. 1999. Chapter 14, p. 351-374. 
78. Educational programmes for health professionals. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994. 
79. English, M. et al. Stakeholder involvement: open process for reaching decisions about the future uses of contaminated sites. Knoxville, TN, University of Tennessee, 1993. 
80. Environment and health: the European Chapter and commentary. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1990 (WHO Regional Publications, European Series, No. 35). 
81. Environment for Europe. Minister Conference, Lucerne, 28-30 April 1993. Berne, Federal Office for the Environment, 1993. 
82. Environment and health: Report on the Second European Conference, Helsinki, Finland, 20-22 June 1994. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1995 (document EUR/ICP/CEH 212 (FIN)). 
83. Environmental Health Action Plan for Europe. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1995 (document EUR/ICP/CEH 212 (A)). 
84. Environmental health and the role of medical professionals. Report on a WHO consultation. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1996 (document EUR/ICP/NEAP 0102 04). 
85. European integration library. European integration: financing and structures (Experiences of Eastern European  and CIS Countries). AEPLAC, Yerevan. Volume IV, p. 220, 2005 
86. Evidence base for the impact of HIV upon health systems. London, John Snow International UK and Health Systems Research Centre, 2003. 
87. Fitzpatrick, M. & Bonnefoy, X. Environmental health services in Europe 4. Guidance on the development of educational and training curricula. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1998 (WHO Regional Publications, European Series, No. 83). 
88. Fitzpatrick, M. &. Bonnefoy, X., Environmental health services in Europe 3,  Professional profiles, 2000, p. 135.
89. Forty-sixth World Health Assembly, Geneva, 3-14 May 1993. Resolutions and decisions. Geneva, World Health Organization, 1993 (document WHA 46/1993/REC/1.), pp. 21-23. 
90. Fottler, M.D. Hernandez, S.R. Joiner, Ch. L. “Essentials of human resources management in health services organizations”. Delmar Publishers. 1998. Chapter 7, p. 148-153. 
91. Fottler, M.D. Hernandez, S.R. Joiner, Ch. L. “Essentials of human resources management in health services organizations”. Delmar Publishers. 1998. Chapter 7, p. 134-143. Chapter 9, p. 197-203. 
92. Fottler, M.D. Hernandez, S.R. Joiner, Ch. L. “Essentials of Human Resources Management in Health Services Organizations”. Delmar. 1998. p. 40-41. 
93. Fulop T., Roemer M.I. “Reviewing health manpower development”. WHO. 1987. 
94. Guidelines for drinking-water quality, 2nd ed. Vol. 1. Recommendations. Vol. 2. Health criteria and other supporting information. Geneva, WHO, 1993, 1996. 
95. Gunning-Schepers L. J. Public health of the turn of the 20th century, Europe coming of age. Public Health in Europe, Springer-Verlag Berlin, 2004, pp. 3-8. 
96. Haines A, Cassels A. Can the Millennium Development Goals be attained? BMJ, 2004, 329: 394-397 
97. Hall, T. “Why plan human resources for Health?”. Human resources for Health Journal, May-August 1998, vol. 2 (2), p. 1-12. (in Bu SPH IH 830 course Reader). 
98. Hammond, Merryl, Collins. “Self-directed learning to educate medical educators. part 1: How do we use self-directed learning? ” Medical Teacher 1987, Vol 9, N3, pp. 253-60  
99. Health for all targets. The health policy for Europe. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1993 (European Health for All Series, No.4). 
100. Helsinki Declaration on action for environmental and health in Europe. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994 (document EUR/ICP/CEH 212).
101. Helsinki Declaration on Action for Environment and Health in Europe. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1995 (document EUR/ICP/CEH 212). 
102. Hersy, P. Blanchard, K. LED SELF: Leadership style/Perception of self. The center for leadership studies, Escondido CA. 
103. Hersy, P. SITUATIONAL LEADERSHIPS: a summary. Leadership studies Inc.
104. Hersy, P. LEAD DIRECTIONS: Directions for self scoring and analysis. Leadership studies, Inc. 
105. Hollenbeck, N. Wright, G. ““Human Resource Management: Gaining a completive advantage”. Second edition. 1996. Irwin. Chapter 9, p. 263-282. 
106. Hollenbeck, N. Wright, G. ““Human Resource Management: Gaining a completive advantage”. Second edition. 1996. Irwin. Chapter 12, p. 339-378. 
107. Hollenbeck, N. Wright, G. ““Human Resource Management: Gaining a completive advantage”. Second edition. 1996. Irwin. Chapter 13, p. 387-402. 
108. Human Resources for Health. Overcoming the crisis. Jointh Learning Initiative, Cambridge, 2003, 206pp.) 
109. Islam MK, Gerdtham U-G.  A systematic review of the estimation of costs-of-illness associated with maternal newborn ill-health. Geneva, World Health Organization, 2004. Maternal-Newborn Health and Poverty (MNHP) Project. 
110. Implementation of the Global Strategy for Health for All by the Year 2000, second evaluation. Eighth report on the world health situation, Vol. 5, European Region. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994 (WHO Regional Publications, European Series, No. 52). 
111. Institute For International Cooperation. Participatory development and good governance. Report of the Aid Study Committee. Tokyo, Japan International Cooperation Agency, 1995. 
112. Jasseran L., Chaperon J., “Historie de la formation medicale continue aux Etats-Unis”. La prese medicale, 2001,30 (10),pp. 493-7.  
113. Jonson R. A century of progress. London, Institution of Environmental Health Officers, 1983, p. 159. 
114. Karoly LA, Greenwood PW, Everingham SS, Hoube J, Kilburn MR, Rydell CP et al. Investing in our children, what we know and don’t know about the costs and benefits of early childhood interventions. Santa Monica, CA, RAND Corporation, 1998. 
115. Kertai, P. Public health priorities in Hungary by the year 2000. Budapest, Ministry of Social Welfare, 1993, p. 154.  
116. Kjelstrom, T. & Corvalan, C. Framework for the development of environmental health indicators. World health statistics quarterly, 48: p. 144-163. 
117. Last, J.M. A dictionary of epidemiology. Oxford, Oxford University Press, 1988.
118. Loudon I. Childbirth, In: Bunum WF, Porter R, eds. Companion encyclopedia of the history of medicine. London and New York, NY, Routledge, 1993: 1050-1071 
119. MacArtur, I. & Bonnefoy, X. Environmental health services in Europe 1. An overview of practice in the 1990s. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1997 (WHO Regional Publications, European Series, No. 76). 
120. MacArtur, I & Bonnefoy, X. Environmental health services in Europe 2. Policy options. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1997 (WHO Regional Publications, European Series, No. 77) 
121. MacArthur, I. & Bonnefoy, X., Environmental health services in Europe 1. An overview of practice in the 1990s., 2000, p. 200. 
122. Mathis L. Robert, Jackson John H. “Human Resource Management”. 8th edition. 1997. West Publishing Company. Chapter 1, p. 1-30. 
123. Maternal mortality in 2000. Estimates developed by WHO, UNICEF and UNIFPA. Geneva, World Health Organization, 2004 
124. Mesko D., Bernadic M., ”Evaluation of the education process at the Faculty of Medicine”. Bratislavske lekarske listy, 2001, 102 (7) , pp. 338 – 42.  
125. McKee M., Values, beliefs and implications. In: Health targets in Europe. BMJ Books, London, 2002, pp. 181-205. 
126. Munro D.A., Caring for the Earth. A strategy for sustainable living. Gland,World Conservation Union, 1991 pp. 115.  
127.  NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES. Risk assessment in the Federal Government: managing process. Washington, DC, National Academy Press, 1983. 
128. National Research Council (NRC) (1989): “Improving Risk Communication”. National Academy Press, Washington, D. C. 
129. Occupational hygiene in Europe: development of the profession. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1992 (Occupational Health Series, No. 3) (document). 
130. Osonnaya C., Osonnaya K.,William B. Community-oriented medical emergency programme: development and evaiuation issues. Medical Teacher, 2002, Vol. 24, pp. 491-494. 
131. Our planet, our health. Report of the WHO Commission on Health and Environment. Geneva, WHO, 1992. 
132. Pausewang E. Organizing Modern Longings. Paradoxes in the construction of a health promotive community in Norway (Thesis). Oslo: University of Oslo. Institute of Social Anthropology, 1999, pp. 191-195.
133. Pollard, S. et al. Risk assessment for environmental management: approaches and applications. Journal of the Chartered Institute of Water and Engineering Management, 9: 621-628 (1995). 
134. Pronk, J. Collateral damage or calculated default. The Millennium Development Goals and the politics of globalization. The Hague, Institute of Sopcial Studies, 2003. 
135. Priority research for health for all. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1988 (European Health for ALL Series, No. 3). 
136. Report of the United Nations Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro, 3-14 June 1992. New York, United Nations, 1992 (document A/Conf. 151/26 (Vol.1)). 
137. Research policies for health for all. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1988 (European Health for ALL Series, No. 2).  
138. 138. Risk communication dealing with the spectrum of environment and health risks in Europe. Report on a consultation, Ulm, 28-30 November 1990. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1991 (document EUR/ICP/PCS 020/A). 
139. 139. Saltman R. B. EJPH Policy Forum: risk adjustment strategies in three Social health insurance countries. European Journal of Public Health, 2001, N 11, p. 121-125. 
140. Salem, C. “Assessing Trainability”, EDI, World Bank, 1985, pgs. 1-32. (in Bu SPH IH 830 course Reader). 
141. Second Consultation on Environmental Health Services. Technical report on a WHO consultation, Vilnius, Lithuania, 28-30 November 1994. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1994 (document EUR/ICP/EPOL 94 03/MT05). 
142. Sexton, K. Science and policy in regulatory decision making. Getting the facts right about hazardous air pollutants. Environmental health perspectives, 103 (Suppl. 6): 213-222 (1995). 
143. Sherman, A. Boulander, G. Snell, S. “Managing human resources”. 11th edition. 1998. South-Western College Publishing. Chapter 6, p. 212-255. 
144. Sherman, A. Boulander, G. Snell, S. “Managing human resources”. 11th edition. 1998. South-Western College Publishing. Chapter 8, p. 302-343. 
145. Shortell, S.M. Kaluzni A.D. “Health Care Management. Organization Design and Behavior”. Delmar/Thomson learning. 4th Edition. Chapter 12, p. 343-346 
146. Schilling, T. Subsidiarity as a rule and a principle, or: taking subsidiarity seriously. Cambridge, MA, Harvard Law School, 1995. 
147. Schwartz F. M., Wismar M., Walter U., Dierks M. L. Public Health in Germany. Public Health in Europe. Springer-Verlag Berlin, 2004, pp. 71-79.
148. Sherman Artur, Boulander George, Snell Scott. “Managing human resources”. 11th edition. South-Western College Publishing. Chapter 1, p. 4-41. 
149. Staffing, professional education and training needs in environmental health services for the central Asian republics. Report on a WHO workshop. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1996 (document EUR/ICP/NEAP 04 03 01). 
150. Targets for health for all. Targets in support of the European regional strategy for health for all. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 1985 (European Health for All Series, No. 1). 
151. Teacher’s guide for one-week training workshop: basic environmental epidemiology. Geneva, WHO, 1994 (document WHO/ENG/94.1). 
152. Tellnes G. Integration of Nature-Culture-Health as a method of presentation and rehabilitation. In UNESCO Report from the International Conference on Culture and Health, Oslo, Sept., 1995. Oslo: The Norvegian National Committee of the World Decade for Cultural Development, 1996, pp. 191-195. 
153. Tellnes G. Public Health and the Way forward. Public Health in Europe, Springer-Verlag Berlin, 2004, pp. 41-45. 
154. The competitive council. An Audit Commission management paper, London,  Audit Commission, 1988 
155. The implementation of the polluter-pays principle. Council recommendation adopted on 14th November 1974. OECD official journal, C (74): 223 (1974). 
156. The assessment of professional competence scheme. Assessors’ manual. London, Chartered Institute of Environmental Health, 1991. 
157. The precautionary principle, industry and law-making. Brussels, European Chemical Industry Council, 1995. 
158. The HABITAT agenda. New York, United Nations Development Programme, 1996. 
159. Towards sustainability. A European Community programme of policy and action in relation to the environment and sustainable development. Brussels, Commission of the European Communities, 1992 (document COM 92.23). 
160. Towards a healthier environment: managing environmental health services. London, H. M. Stationery Office, 1991. 
161. Troschke J., Mauthe D., Reschauer G., Kalble K. Accreditation and profesionalisation in (public) health related education-consequences of Bologna. Public Health in Europe, Springer-Verlad Berlin, 2004, pp. 365-372.
162. Umiker, W. “Management skills for the new health care supervisors”. Aspen Publication. 1998. Chapter 5, pgs 37-43. Chapter 7, p. 59-76. Chapter 8, pgs. 77-86. 
163. Umiker, W. “Management skills for the new health care supervisors”. Aspen Publication. 1998. Chapter 24, pgs 233-240. Chapter 30, p. 288-295. 
164. Umiker, W. “Management skills for the new health care supervisors”. Aspen Publication. 1998. Chapter 24, pgs 233-240. Chapter 13, p. 129-138. 
165. Umiker, W. “Management skills for the new health care supervisors”. Aspen Publication. 1998. Chapter 35, p. 338-351.  
166. US Enviromental Protection Agency (1989): “Risk Communication About Chemicals in Your Community-A Manual for Local Officials”. EPA 230/09-89-066. Washington. D. C.  
167. Van der Gaag J, Tan JP. The benefits of early child development programs: an economic analysis. Washington, DC, World Bank, 1996. 
168. Van Lerberghe W, De Brouwere V. Of blind alleys and things that have worked: history’s lessons on reducing maternal mortality. In: De Brouwere V, Van Lerberge W., eds. Safe motherhood strategies: a review of the evidence. Antwerp, ITG Press, 2001 (Studies in Health Organization and Policy, 17:7-33). 
169. Vatankhah, Soudabeh. 2002. "Human Resource Development for Health in the Islamic Republic of Iran ' 3aper presented at the 49th Session of the WHC Regional Committee for the Eastern Mediterranean, Cairo, October 2002. [Retrieved October 6, 2004, from www.emro.who.mt/RC49/RC49-10%20lranPresentation Paper.doc]. 
170. WHO, Training manual on management of human resources for health, Part B, 1993, Section 1.1.-1.6 
171. WHO European Centre for Environment and Health. Concern for Europe’s tomorrow. Health and the environment in the WHO European Region. Stuttgart, Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, 1995, p. 201. 
172. WHO, (presentation slides), “Workforce supply” and “Workforce Reguirements”, 1997. (in Bu SPH IH 830 course Reader). 
173. WHO, Training manual on management of human resources for health, Part B, 1993, Section 5.1.-5.7. 
174. WHO, Training manual on management of human resources for health, Part B, 1993, Section 7.1. 
175. WHO, Training manual on management of human resources for health, Part B, 1993, Section 3.1.-3.4. 
176. WHO, Training manual on management of human resources for health, Part B, 1993, Section 4.1.-4.2.7.
177. Weinberg J. Grimaud O., Newton L. Establishing priorities for European collaboration in communicable disease surveillance. European Journal of Public Health, 1999, N 9, pp. 236-240. 
178. World disaster report. Focus on Public health/International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, 2000, p. 241. 
179. WORLD COMMISSION ON ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT. Our common future. Oxford, Oxford University Press, 1987.

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ